Türkcə Orxun Yazıtlar
كتيبه هاي تركي نوشته شده با الفباي اورخون (گؤك تورك)
كتيبه هاي توركي با الفباي اورخون
در
بين تركان استفاده از چندين خط رايج بوده است به عنوان مثال خط ميخي كه
توسط اقوام پروتورك مثل تركان سومري و.. مورد استفاده قرار گرفته است كه
بعد ها توسط ديگر اقوام نيز مورد استفاده قرار گرفته اند.
ولي الفباي اورخون در طول تاريخ فقط توسط تركان مورد استفاده قرار گرفته است مثل اقوام ترك اتروسك در ايتاليا باستان
الفباي اورخون (گؤك تورك):
تصوير برخي از كتيبه هاي تركي با الفباي اورخون:
كتيبه تركي 30000 ساله اولوكم ulukem نوشته شده با الفباي تركي اورخون:
كتيبه هاي تركي 3000 ساله اهر ايران با الفباي اورخون : Iranin eherinde bulunmuş 3000 yillik yazit orhun elefbasile
كتيبه هاي تركي دره اورخون(كتيبه هاي گؤك تورك):
كتيبه هاي تركي آلتاي واقع در كوه هاي آلتاي:
كتيبه هاي تركي يئني سئي:
براي اطلاع بيشتر از كتيبه هاي تركي يئني سئي به لينك زير برويد:
http://iranturks.arzublog.com/post-32890.html
كتيبه هاي تركي ايسسيك گؤل (ايسسي گؤل):
كتيبه هاي تركي تالاس (تاراز):
1. Bilge Kagan
Orkun Irmağının eski mecrası ve Koşo Çaydam bölgesindedir.
2. Kül Tigin
Orkun Irmağının eski mecrası ve Koşo Çaydam bölgesisindedir.
3. Uygur Yazıtı
Kara Balgasun’dadır.
4. Tonyukuk Yazıtı
Tola Irmağının yukarı kesimindedir.
5. Ongin Yazıtı
Ongin Irmağının bir kolu olan Taramel’in kenarı, Manitu Dağı civarı.
6. Ihe Hüşötü Yazıtı
Orta Moğolistan’da İhe Hüşötü’dedir.
7. Suci Yazıtı
Kuzey Moğolistan, Ar-Ashatu Dağı, Dolon Huduk civarındadır.
8. Şine Usu Yazıtı
Moğolistan Mogoitu Irmağı, Şine-Usu Gölü ve Örgötu
Dağı havalisi
1. Turfan’da Bulunan Gök Türk Harfleriyle Yazılı Metinler
İdi-Kut şehrinin 15km doğusunda bulunan Toyok Vadisindedir.
2. Stein Tarafından bulunan Göktürk Harfli Elyazmaları
2.1. El Yazma I
Doğu Türkistan’ın Kansu iline bağlı Tang-ho’nun batısına düşen
Bin Buda (Tun-huang) Mabetlerinde bulunmuştur.
2.2. El Yazma II
Tun-huang civarındaki mabetleri
2.3. El Yazma III: Irk Bitig
Tun-huang civarı
2.4. El Yazma IV
Tun-huang
3. Ihi-Hanın-Nor Yazıtı
Hanın-gol sahasında Ihi-Hanın-Nor Gölünün batısındadır.
4. Hoytu-Tamır Yazıtları
Hoytu-Tamır mevkiindedir.
5. Ihe-Ashete Yazıtı
Koşo Çaydam havalisindedir.
6. Talas Yazıtları
Eski Talas, bugünkü Evliiya Ata şehrindedir.
7. İki gümüş maşrabadaki yazılar
Sibirya’daki mezarlarda bulunmuştur.
8. Gök Türk yazılı iki Kuman yüzüğü
Macaristan’da Kecskemét ili havalisinde Ladanybene ve
Kunkerekegyhaz sınırlarında bulunmuştur. (XIII. Yy.a ait)
9. İki Ağırşak Yazıtı
Baykal Gölü, Olohon Adası güneybatı tarafındadır.
10. Koy-Sarı Yazıtı
Issık-köl kenarında Karakol kasabasından 30km.lik uzaklıkta
11. Ulan-Bator (Urga) kiremit yazıtı
Ulan-Bator şehrinden 50km uzaklıkta bir maden ocağı civarı
12. Gürbelçin Kaya Yazıtı
Moğolistan, Hugunu-han Dağındadır.
13. Gök Türk Yazısı ile yazılmış birkaç Türk Parası
Minusinsk havalisinde bulunmuştur.
14. İki tane aynanın üzerindeki yazılar
1. ciltte adı geçen Strahlenberg’in eserinde bahsedilmiştir.
15. Gök Türk Harfleri ile yazılı bir kaç metin
İdi-Kut şehrinin 15km doğusunda bulunan Toyok Vadisi,
Buda Mabedinde bulunmuştur.
16. Nagy-Szent-Miklos Definesi ve Yazıtları
Torontal ili Maros Irmağı civarında olan Aranyka deresi yanında
Nagy-Szent-Miklos adındaki yerde bulunmuştur.
1. Yenisey Yazıtları
Yenisey havalisi
1. Tes Yazıtı
Tes Irmağı kenarındadır.
2. Uybat I
Aiansk istihkamının güneybatısı, Yenisey’in sol tarafındadır.
3. Uybat II
Uybat’ın sol tarafında bulunmuştur.
4. Uybat III
Abakansk’a dökülen Uybat Irmağı havalisinde Suburgan mezarlığı,
Uybat Irmağının sol sahilinde bulunmuştur.
5. Uybat IV
Yenisey’in sol tarafında Tuba’nın Yenisey’e döküldüğü mevkidedir.
6. Uybat V
Kamışta Deresinin sağ tarafında bulunmuştur.
7. Uyug-Tarlık Yazıtı
Uyug Irmağı havalisindedir.
8. Uyug-Arhan Yazıtı
Uyug Irmağının sol sahilindedir.
9. Uyug-Turan Yazıtı
Uyug Irmağına akan ırmaklardan biri olan Turan Irmağının
sağ tarafında, Uyug Bozkırındadır.
10. Ulu-kem Ottok Taş Yazıtı
Bozkırda Ottok taş adındaki dağın civarındadır.
11. Ulu-kem kulikem Yazıtı
Ulı-kem’in kuzey tarafında bulunan bir mezar taşıdır.
12. Ulug-kem Yazıtı
Kızıl-Çıra ve Koje-hobza mıntıkasındadır. Bayın-köl Irmağından 15km
yukarıda Ulug-kem ırmağının sağ kıyısındadır.
13. Barlık Yazıtları
Barlık Irmağı havalisindedir.
14. Begre Yazıtı
Begre havalisindedir.
15. Kemçik, Cirgak Yazıtı
Kemçik Irmağının Cirgak mevkiindedir.
16. Kemçik, Kaya Başı Yazıtı
Kemçik Irmağının sağında bulunan kendisine dökülen ırmaklardan birisinin
ağzında Kaya başı denilen yerdedir.
17. Minusinsk Müzesindeki Yazıt
18. Altun-köl Yazıtları
Abakan’ın sağ tarafında dağın arasında Yudinaya ve Monok köylerinin
civarında Altun-köl denilen küçük bir gölün yakınlarındadır.
19. Çakul Yazıtları
Ulu-kem Irmağına dökülen ırmaklardan birisi olan Çakul’un civarında
bulunmuştur. (Bugün Minusinsk Müzesindedir.)
20. Açura Yazıtları
Abakan’ın sol sahilinde Koybal bozkırında, Açura köyü civarında
bulunmuştur. (Bugün Minusinsk Müzesindedir.)
21. Oya Yazıtı
Yenisey Irmağının sol tarafında Oya Irmağından 25 verst kadar uzaklıkta
bir mezar tepesinde bulunmuştur.
22. Oznaçennaya Yazıtı
Yenisey’in batı sahilinde Oznaçennaya köyü civarındadır.
23. Tuba Yazıtı
Tes köyü civarında Nijna köyü yolu üzerindedir.
24. Taşeba Yazıtı
25. Elegeş Yazıtı
Elegeş ırmağının sol kıyısındadır.
26. Ak-yüs Yazıtı
Ak-yüs’ün sağ sahilinde Toksan adlı bir Tatar köyünden devam ederek
ırmağın üst tarafında, yüksek bir yerdeki mağaranın tetkiki sırasında bulunmuştur.
27. Kara-yüs Yazıtı
Sulek köyünün yakınında bir kayanın üzerinde bir çok resimlerin arasına
dağılmış halde bulunmuştur.
28. Ulu-kem Karasu Yazıtı
Elegeş’in Ulu-kem’e döküldüğü yerin sağ tarafında Karasu Irmağının içinden
aktığı bir vadide bulunmaktadır.
Göktürk Yazılı Bir Kaç Yazıt
1. Kulansay Yazıtı
Kırgız silsilesinde Dmitrieff şehrinin kuzey tarafında Kulansay’dadır.
2. Turfan’da duvar üzerinde bulunan yazıtlar
Doğu Türkistan, Turfan
Talas Vadisinde bulunan bir ağaç parçası üzerindeki yazıt
Kırgızistan’da Talas Vadisinde, Açıktaş mevkiinde, jeolojik araştırma
amaçlı açılan bir sondaj kuyusundan çıkarılmıştır.
Bazı Türk Yazıtları
Orta Asyadaki yüzlerce eser, Sekel Türk yazıtları, Ulukem İşim yazıtı...
Sekel Türk Eserleri
Sekeller, Osmanlı tarihlerinde Erdel adıyla anılan Transilvanya’da yaşamıştır.
Nikolsburg Alfabesi
İstanbul Yazıtı
* Telegdi’nin rudimentası
Székelyderzs Yazıtı
Marsigli’nin kaydı
Csikszent Mihàly Yazıtı
Bögöz Yazıtı
Enlaka Yazıtı
Szamosközy İstvan’ın kaydı
* Kajoni’nin kayıtla
چند كتيبه ي تركي ديگر با نام و مشخصات:
ÖnTürklərin Yazıtları
اؤن تورك لرين يازيت لاري
(كتيبه هاي پروتو تورك در سراسر اروپا)
اجداد توركان (پروتو تورك ها) اولين تمدن هايي بشري را در سراسر دنيا ساخته اند و تمدن هاي ديگر از تكامل اين تمدن ها شكل گرفته اند.اين مسئله از كتيبه هايي كه با نماد ها و طمغاهاي توركان نوشته شده است و در سراسر قاره ها پراكنده شده است بر مي آيد.
در پايين ليستي از تعدادي از كتيبه هاي توركي(پروتو تورك) اروپا آمده است.
-- Preslav Yazıtı (Bulgaristan)
كتيبه توركي پرسلاو در بلغارستان
-- Vinça-Tartaria (Sırbistan, Romanya) (8 yazıt)
8 كتيبه توركي وينچا تارتاريا سيبري و روماني
-- Glozel (Fransa) (19 yazıt� Proto-Türkçe Oduk-El diye bilinen bu bölgede
bulunan yazıtların sayısı 3.000 kadardır.)
19 كتيبه توركي گلوزل فرانسه
-- Bask (Fransa, İspanya) (2 yazıt)
2 كتيبه توركي باسك فرانسه و اسپانيا
-- Retüs (İsviçre Alpleri) (4 yazıt)
4 كتيبه توركي رئتوس آلپ ار هاي ايشويچره
-- Limni (Ege denizi) (1 yazıt)
كتيبه توركي ليمني درياي اگه
-- Val Comanica (İtalyan Alpleri) (9 yazıt)
9 كتيبه وال كومانيكا آلپ ار هاي ايتاليايي
-- İskit yazıtları (Karadeniz�in kuzeyi) (3 yazıt)
3 كتيبه توركي اسكيت شمال درياي كارا(سياه)
-- Etrüsk yazıtları (İtalya) (50 yazıt)
50 كتيبه توركي اتروسك هاي ايتاليا
-- Pelask yazıtları (Yunanistan) (3 yazıt)
3 كتيبه توركي پئلاسك يونان
Ve Fransa ve İspanya�daki çözümlenmiş olan MAĞARA RESİM VE YAZITLARI
كتيبه هاي توركي در ديواره غارهاي فرانسه و اسپانيا
-- Lascaux (2 yazıt)
-- Fontarnaud a Lugasson (1 yazıt)
-- Niaux (2 yazıt)
-- Rochbertier (1 yazıt)
-- Mas d�Azil (4 yazıt)
-- Gourden (1 yazıt)
-- Marsoulas (1 yazıt)
-- Passiega (1 yazıt)
-- Altamira (1 yazıt)
برگفته از سايت دوموك
آشيق ها يا خنياگران آزربايجاني كه با ساز و نواي خود ترنم گر جشن ها و فراغت هايند ، به قصه گويي ، نوازندگي و خوانندگي روزگار مي گذرانند . قهوخانه ها و منازل مردم در عروسي ها و مناسبت هاي شادمانه ،پذيراي اين هنرمندان اندو ضمن اجراي قطعات متنوع موسيقي با ساز خود ، به آوارزخواني پرداخته و با داستان هايي كه به نظم و نثر ايفا مي كنند ، به تأمين معاش مي پردازند . هرچند كه هنر آشيقي ديگر مثل سابق ، رهروان زيادي ندارد اما باز كم نيستند شيفتگاني كه در كنار يك شغل اصلي براي معاش ، آشيقي را نيز جدي مي گيرند وبه پاس اين هنر مردمي مي كوشند . هنر آشيقي ريشه در تاريخ دارد و در گذشته هاي دور به " آشيق " ها " اوزان " مي گفتند و به ساز آنها " قوپوز" . ريشه ي آن به " مديا" ئي هايي كه نياكان آزربايجاني ها هستند مي رسد و به قبل از ميلاد مسيح و مذهب شامان ها- مذاهب اوليه ي آزربايجاني ها- . آشيق ها در دوران مديا ها حماسه سراي مردمي بودند كه به قول هرودت – پدر تاريخ - با مبارزات و پيروزي هاي خود زنجيرهاي اسارت استيلاگران آشور را پاره كرده و عليه برده داري به پا خاسته بودند . حتي ساز خنياگران قداستي يافته بود كه به احترام ساز ، ازكشتن دشمناني كه در دستشان ساز بود پرهيز مي كردند . البته ناگفته نماند كه آشيق هاي قديمي بر خلاف رسوم امروزين ،در سوگ قهرمانانن نيز شركت كرده ودر شهادت قهرمانان خلق " بوي " يا به عبارتي " تعريف " مي سرودند و مراسم خاصي را در اين مجالس به اجرا مي گذاشتند .
اين سنتها همچنان بود تا كه با ظهور دين اسلام ،" دده قورقود " خنياگر نامي آزربايجان به ديدار پيامبراسلام شتافت و با ايمان آوردن به اسلام ، دين اسلام را در بين آزربايجانيان و ديگر مردم تورك زبان تبليغ و ترويج نمود . از اين رو هم هست كه نويسنده و پژوهشگر تبريزي دكترحسين فيض الهي وحيد به خاستگاه معبدي – مذهبي آشيق ها تأكيد كرده و از زمامداري شاه اسماعيل صفوي و رزمندگان " قيزيل باش " ياد مي كند كه براي تبليغ ايده هاي شيعي و عرفااني مسلح به " ساز " بودند. در نظر وي همچنين آشيق هاي آزربايجان در كوران مبارزات اجتماعي گاهي نقش رهبري نظامي و تئوريك - مثل كوراوغلو – داشتند و زماني نيز تنها راوي صادق قهرماني ها ، عشق ها ، شكست ها و پيروزي ها بودند .
آشيق ها كه با موسيقي خاص و اشعار هجايي و منظومه هاي داستاني ، به انتقال ميراث عظيم فرهنگ شفاهي مردم آزربايجان ،از نسلي به نسل ديگر نقشي كار آمد داشته اند بعضا از چنان شهرتي در بين خلق برخوردار بوده اند كه ماجراهاي زندگي شان ، مبناي داستان هاي مستقلي قرار گرفته كه توسط آشيق هاي ديگر ، به روايت آنها اقدام شده است . از جمله مي توان به داستان آشيق قرباني و پري و داستان آشيق عباس و گُلگَز اشاره كرد . اغلب آشيق ها داراي طبع شعر نيز مي باشند و ديوان هاي بجا مانده ي آنها از پرخواننده ترين دفترهاي شعر در بين مردم آزربايجان مي باشد . مثل شعرهاي " خسته قاسم " كه عاشقي نام آور بوده است و يا شعرهاي " آشيق حسين جوان " . مشاعره ي بين آشيق ها كه به توركي " باغلاشما " مي گويند از شور و هيجان خاصي برخورداراست كه معمولا موجب مي شود فرد برنده ، ساز ديگري را تصاحب كند .
امروزه آشيق ها زندگي بي سرو ساماني دارند ودر فقر و فلاكتي فزاينده دست و پا مي زنند وبي هيچ اميدي به آينده ي معيشتي شان هركدام به دنبال كاري از جمله بنايي و رانندگي و از اين قبيل هستند . اگر در قهوه خانه ها و مجالس عروسي هم آشيقي ديده مي شود از عشق آنها به اين هنر نشأت مي گيرد و استعدادي كه در اين زمينه دارند و دريغ كه اگر نسل پير سال آشقان برافتد ، گنجينه هاي نادر از اشعار و و داستانهاي فولكلوريك آزربايجان نيز با انها گم خواهد شد . كلام آشيق ها سرشار از حماسه و محبت است و يكي از اصيل ترين موسيقي هاي بومي جهان را سينه به سينه از قرنهايي دور تا به امروز رسانده اند . اين ميراث شگفت و شگرف را كه با دين و زبان و فرهنگمان همخواني دارد بايد بزرگ داشت. در مورد املاي واژه آشيق نيز بايد گفت كه اين واژه در منابع فارسي و توركي بعضا " عاشيق " و " عاشق " هم نوشته مي شود . لازم به ذكر است كه در ادبيات شفاهي آزربايجان داستان فقط به آثاري اطلاق مي شود كه آشيق ها با نظم و نثر و آواي موسيقي و تركيبي از آوازها ، به ايفا و بيان آن مي پردازند .
تركي سنقري (سونقور توركجه سي)
دكتر جواد هئيت
تركي سنقري لهجه اي است از لهجه هاي تركي ايراني كه زبان مادري مردم شهر كوچك سنقر در ٨٣ كيلومتري شمال شرقي كرمانشاه و ده اطراف آن (قلعه فرهادخان و غروه) ميباشد. مردم اطراف اين نواحي كرد و فارس اند و در نقاط دورتر ترك زبان هستند [منظور ترك ميباشد]. اين لهجه تركي اولين بار توسط ويندفور windfuhr و بعدا بوسيله پرفسور گ. دورفر (استاد زبانهاي تركي دانشگاه گوتينگن آلمان) بررسي و شرح داده شده است.
ما بعد از مطالعه مقاله پرفسور دورفر به سنقر مسافرت كرديم و شخصا در محل زبان سنقري را مورد بررسي قرار داديم. نوشته اخير خلاصه اي از بررسيهاي شخصي با مقايسه نوشته هاي دورفر ميباشد.
در طول جنگ ايران و عراق هزاران نفر از اكراد به اين شهر كوچ كردند و حالا اغلب اهالي به سه زبان (تركي٬ كردي و فارسي) صحبت ميكنند.
تركي سنقري زبان مادري ٥٠-٤٠ هزار مردم سنقري است. ويژگيهاي آن بطور خلاصه عبارتند از:
فونم ها: - در اين لهجه هفت مخرج صدادار موجود است. بر خلاف تركي آذري [منظور تركي آذربايجاني ميباشد] و آناتولي "اي" كوتاه= يعني "ı" و "اؤ=ö" وجود ندارد.
- بعلاوه مخرج "او˚=o" به "اۇ=u" و "اؤ=ö" به "اۆ=ü" و كسره [=eائ] به "اي=i" تبديل شده است. مثلا به "قو˚ل" (بازو)٬ "قۇل" و به "گؤز" (چشم) "گۆز" و به "گؤل" (استخر)٬ "گۆل" و به "گؤك" (آسمان)٬ "گۆك" و به جاي "ار" (شوهر)٬ "اير" و به جاي "ائو" (منزل)٬ "ايو" گفته ميشود.
- در تركي خراسان و ايناللو بويژه بعد از "گ"٬ "اؤ=ö"---ü< و "o---u<" تلفظ ميشود. - مانند لهجه ايناللو در هجاي دوم مخرج "اۇ=u" حاكم است مثلا : آرتۇخ [آرتيق] (زياد)٬ يئمه لۇ [يئمه لي] (خوردني)٬ آرۇخ [آريق] (لاغر)٬ تاپدوۇخ [تاپديق] (پيدا كرديم)٬ ياغلۇ [ياغلي] (چرب).
- بنا به مشاهدات شخصي "او˚=o" در هجاي اول و حتي هجاي دوم وقتي باقي ميماند كه قبل از "و=v" ٬ "اۇ=u" ٬ "اي=i" ٬ قرار گيرد. مثلا تو˚ولاماغ (گول زدن و چرخانيدن)٬ قو˚وماغ (راندن)٬ الو˚اي= əloi [اليوي] (دستت را).
- "اي=i" در بعضي كلمات در هجاي اول بين كسره [=eائ] و "i" تلفظ ميشود مانند بيز (ما)٬ سيز (شما). كسره در اغلب موارد "i" تلفظ ميشود ولي قبل از صامت "ي" [y]٬ كسره خوانده ميشود. مانند: بئيراغ [بايراق] (بيرق)٬ قۇزئي (شمال)٬ قئينه ماغ [قايناماق] (جوشيدن)٬ ائيران [آيران] (دوغ)٬ همچنين در كلمات بئش (پنج)٬ اۇزئگ [اۆزۆك] (انگشتر).
- "آ=a" در بسياري از كلمات فتحه [ə] خوانده ميشود: قره [قارا] (سياه)٬ قرقه [قارقا] (كلاغ)٬ يسسي [ياسسي] (پخ)٬ اۇرته [اورتا] (وسط)٬ قيسقه [قيسسا] (كوتاه)٬ ياره [يارا] (زخم)٬ آره م [آدام] (آدم)٬ بۇرده [بوردا] (اينجا)٬ اۇرده [اوردا] (آنجا)٬ قئيتماغ [قاييتماق] (برگشتن)٬ يئلاغ [يايلاق] (ييلاق)٬ بطور نادر هم فتحه تلفظ ميشود : اياغ [آياق] (پا).
صامتها:
- "ك" در آخر كلمات بعد از صائتهاي نازك "ي" و بعد از صائتهاي كلفت "غ" و يا "خ" خوانده ميشود: اوره ي [اۆره ك] (قلب)٬ چوره ي [چؤره ك] (نان)٬ گرچه ي [گئرچه ك] (حقيقت)٬ اۆرده ي [اؤرده ك] (اردك)٬ اينه ي [اينه ك] (گاو)٬ چۇخ [چو˚خ] (زياد)٬ يۇخ [يو˚خ] (نه)٬ اۇزاغ [اۇزاق] (دور)٬ بيچاغ [بيچاق] (كارد)٬ تۇرپاغ [تورپاق] (خاك)٬ پالجاغ [پالچيق] (گل)٬ آغ (سفيد)٬ بالۇغ [باليق] (ماهي).
- "ب" ٬ "پ" در بسياري از كلمات "و v= "تلفظ ميشود: ديو [ديب] (ته)٬ داوان [دابان] (پاشنه)٬ قاواغ [قاباق] (جلو)٬ گۆوه ي [گؤبه ك] (ناف).
در اكثر موارد "ز" آخر كلمات "س" خوانده ميشود: دۇس [دۇز] (نمك)٬ تۇس [تو˚ز] (گرد و غبار)٬ ناماس [ناماز] (نماز)٬....
- "د" در وسط و هجاي آخر اغلب اوقات "ر" خوانده ميشود: آر [آد] (نام)٬ دارماغ [دادماق] (چشيدن)٬ دۇراغ [دو˚داق] (لب)٬ اۇرين [او˚دۇن] (هيزم)٬ اروار [آرواد] (زن).
- اگر قبل از "د" مخرج "ن" باشد "د" هم "ن" خوانده ميشود و اگر "ل" باشد٬ "ل" و اگر "س" باشد٬ "س" خوانده ميشود: گۆننوز [گۆندۆز] (روز)٬ ياننيرماغ [يانديرماق] (سوزاندن)٬ اينني [ايندي] (الآن).
مورفولوژي:- پسوند شماره هاي رديف هميشه "-جي" ميباشد: اوچومجي [اوچومجو] (سوم)٬ دوردومجي [دؤردومجو] (چهارمين).
- پسوند جمع "-لر"٬ "-له" ميباشد.
- "-دي" [-دير] (است) بعد از صامتهاي بيطنين "تي" ميشود: پيستي [پيسدير] (بد است). ولي بعد از صامتهاي طنين دار تغيير نميكند: ايشيغدي [ايشيقدير] (روشن است).
"-دي" بعد از كلمات مختوم به "ل"٬ "-لي" و بعد از كلمات مختوم به "ن"٬ "-ني" و بعد از كلمات مختوم به "ر"٬ "-ري" تلفظ ميشود.: تاپيللي [تاپيلدي] (پيدا شد)٬ يونگوللي [يۆنگولدور] (سبك است)٬ ياخونني [ياخيندير] (نزديك است)٬ قاريري [قاريدير] (پير است)٬ گلليم [گلديم] (آمدم).
حالات اسم و ضمير:
- پسوند منسوبيت Genitive وجود ندارد. كيشي ايوي [كيشينين ائوي] (منزل مرد)٬ اليم برماغي [اليمين بارماغي] (انگشت دستم).
- پسوند مفعول صريح مختلف است. بعد از پسوند ملكي حذف ميشود: اليم توت [اليمي توت] (دستم را بگير)٬ ولي در دوم شخص الو˚اي [اليوي] (دستت را) گفته ميشود. در ساير موارد بعد از صامتها٬ "اي i =" و بعد از صائتها "-ني" است . (مانند لهجه هاي ايناللو).
- پسوند مفعول به Dativeو مفعول فيهLocative ٬ هميشه فتحه است: الو اه [اليوه] (به دستت)٬ ايوده [ائوده] (در منزل)٬ بۇرده [بوردا] (اينجا)٬ الو˚ننه [الينده] (در دستت).
- پسوند مفعول منه Ablativeحذف شده : "ايوده" به جاي "ائودن" (از منزل).
- پسوند وسيلهInstrumental به جاي "-لا"٬ "-ايله" هميشه "-اينه" [اينن] است: قلمينه [قلمينن] (با قلمش).
- پسوند ملكي Possesive عبارتند از: -ايم (اليم= دست من)٬ -اۇ (الۇ= [الين] دست تو)٬ -ايي (الي=دست او)٬ -ايميز (اليميز=دست ما)٬ -اۇز (صدائي بين o و u) (الۇز=دست شما)٬ -له ري (اللري=دست آنها).
- ضماير شخصي عبارتند از: مه [من] (من)٬ سه [ سن] (سن=تو)٬ اۇ [او˚]٬ بيز (ما)٬ سيز (شما)٬ اۇلار [او˚لار] (آنها).
- ضماير ملكي عبارتند از: منيم (مال من)٬ سنۇ [سنين] (مال تو)٬ اۇنو [او˚نون] (مال او)٬ بيزيم (مال ما)٬ سيزۇ [سيزين] (مال شما)٬ اۇلارو [او˚لارين] (مال آنها).
- پسوند صفت تفصيلي "-راخ" و "-تر" ميباشد.
صرف افعال:
- شكل مسندي (خبر): منم٬ سن سه [سن سن] (توئي)٬ اۇري [او˚دور] (اوست)٬ بيزاخ [بيزيك] (ما هستيم)٬ سيزسيز (شمائيد)٬ اۇلارديله [او˚لارديرلار] (آنهايند).
- زمان حال از فعل گلمك:
كلو˚رم [گليرم]٬ گلله م[گله رم٬ گلله م] (ميآيم)- گلو˚سه [گلرسن]٬ گليسه [گليرسن]-گلو˚وري [گلير]٬ گلي [گلر] (غروه)-گلو˚راخ [گليريك]٬ گلئراخ [گله ريك]- گلو˚وسيز [گليرسينيز]٬ گلئسيز [گله رسينيز]-گلو˚وله [گليرلر]٬ گلئله [گله رلر].
- ماضي مطلق:
گلليم [ گلديم] (آمدم)- گللۇ [گلدين]- گللي [گلدي] – گللۇخ [گلديك] – گللۇز [گلدينيز] – گلليله [گلديلر].
- ماضي نقلي:
گلميشم [گلميشم] (آمده ام)- گلميشو˚و [گلميشسن]- گلمي [گلميش] – گلميشاخ [گلميشيك] – گلميشو˚وز [گلميشسينيز] – گلميشله [گلميشلر].
- ماضي استمراري:
گلو˚ديم [گلرديم] (ميآمدم) – گلو˚ودۇ [گلردين] – گلو˚ودي [گله ردي] – گلو˚ودۇخ [گله رديك] – گلو˚ودۇز [گله ردينيز] – گلو˚ويله [گلرديلر] .
- ماضي بعيد:
گلميشديم (آمده بودم) – گلميشدۇ [گلميشدين] – گلميشدي – گلميشدۇخ [گلميشديك] – گلميشدۇز [گلميشدينيز] – گلميشديله [گلميشديلر].
- امر:
گليم (بيايم)- گه [گل]٬ گلگينه [گلگينن]- گسي [گلسين]٬ گله – گلاخ [گله ك] – گلۇن [گلين]٬ گلۇز [گلينيز] – گسسيله [گلسينلر].
- پسوند ويژه زمان آينده ندارد (مانند لهجه ايناللو). براي زمان آينده از فعل معين خواستن استفاده ميشود:
- [آينده:]
ايسيورم گله م [ايسته ييره م گله م] (ميخواهم بيايم) – ايسيو˚سه گله سه [ايسته ييرسن گله سن] – ايسيو˚و گله [ايسته يير گله] – ايسيو˚وراخ گلاخ [ايسته ييريك گله ك] – ايسيو˚رسيز گله سيز [ايسته ييرسينيز گله سينيز] – ايسيو˚رلا گله له [ايسته ييرلر گله لر]
- الزامي:
گلمه لۇام [گلمه لييم] (بايد بيايم٬ آمدني ام) – گلمه لۇسه [گلمه ليسن] – گلمه لۇري [گلمه ليدير] – گلمه لۇاخ [گلمه ليييك] – گلمه لۇسيز [گلمه ليسينيز] – گلمه لۇريله [گلمه ليديرلر].
- در تركيسنقري پسوند وجه شرطي "سه"٬ "سا" و علامت سوال "مي" وجود ندارد.
خزينه لغات:
در تركي سنقر بسياري از مفاهيم اجتماعي و اصطلاحات به فارسي و يا عربي است. ما در مصاحبه با مردم در حدود هزار لغت تركي سنقري جمع آوري كرديم. در اينجا نمونه هايي از آنها نقل ميشود:
دادا [دده] (پدر)٬ آبا٬ نه نه (مادر)٬ قارداش (برادر)٬ باجي (خواهر)٬ او˚غل [او˚غول] (پسر)٬ قيز (دختر)٬ اۇشاغ [اۇشاق] (بچه)٬ اۆز [اؤز٬ اۆز] (خود٬ صورت)٬ اوزگه [اؤزگه] (بيگانه)٬ باش (سر)٬ گۆز [گؤز] (چشم)٬ بۆرن [بورون] (بيني)٬ آغز [آغيز] (دهان)٬ بيل [بئل] (كمر)٬ گۆسك [كؤكس٬ گؤيوس] (سينه)٬ امجه ي [امجه ك] (پستان)٬ اۆره ي [اۆره ك] (قلب)٬ قارن [قارين] (شكم)٬ قۇل [قو˚ل] (بازو)٬ دۆز [ديز] (زانو)٬ باغارۇغ [باغيرساق] (روده)٬ دۇراخ [دو˚داق] (لب)٬ گۆوئي [گؤبه ك] (ناف)٬ سۆروي [سۆدوك] (ادرار)٬ ايشه ي [ائششه ك] (خر)٬ قرقه [قارقا] (كلاغ)٬ بالۇغ [باليق] (ماهي)٬ گوننوز [گۆندوز] (روز)٬ اينني [ايندي] (حالا)٬ سۇره [سو˚نرا] (بعد)٬ اۇس [اۆست] (بالا)٬ ايشايه [آشاغي] (پائين)٬ ايو [ائو] (خانه)٬ اير [ار] (شوهر)٬ ياخچي (خوب)٬ پيس (بد).
حالا نمونه اي از ترانه هاي مردمي نقل مينمائيم:
دامنه دامه٬ داميميز [دامدان داما٬ داميميز] (بام هايمان پهلو به پهلو)
ياخۇنني ايوانيميز [ياخيندير ائيوانيميز] (ايوانهايمان نزديك)
سن اۇرده دو˚٬ من بۇرده [سن اوردا دور٬ من بوردا] (تو آنجا بايست٬ من اينجا)
گور اۇسسي دوشمنيميز [كو˚ر اولسون دوشمنيميز] (كور بشود دشمن ما)
از شعراي معاصر از آقايان "اميري" (امير) و "علي اكبر مظهري" و ديگران ميتوان نام برد. اميري در شعر فارسي نيز اشعار بسيار زيبايي دارد.
در خاتمه بايد گفت كه تركي سنقري لهجه اي است بين آذري [منظور تركي آذربايجاني است٬ زيرا لهجه سونقوري خود لهجه اي از تركي ايراني و يا آذري است] و ايناللو كه از نظر فونمها (تبديل "o---u<" و "ö---ü<") به ايناللو نزديكتر است.
داغ- علي عمراني
داغ
آؤ عَطَش خَسرَتي ني چَكَن دوراغلَردَه، مَنَه
آؤ سُُوسُُوز قيتَن آبو يَكّه بلاغلَردَه ،مَنَه
بيجَه غمناك اُؤخيماغ پيچ لَني آقْشَم كه اُولي
آؤ اَسير قُوش كه اُوخير آقْشَم اُوزاقلَردَه مَنَه
اُو قَرَه لالَه ني هركَس اوُجَه داغلَردَه گئوري
ياد ايلَر مَنَه كه داغلو ، آبُو داغلَردَه مَنَه
اُؤرَيم باغي ثَمَر وِرمَري و اُؤلِّي خَزان
اُو قالَنْ حسرَتِنَه ياش گئوزي باغلَردَه مَنَه
باغبان باغَه گَلي قُوجاقِنَه گُل آپاري
گُلي كه قِچ آلتِنْنَه دُوشمي قُوجاقْلَردَه منَه
عَين آؤ ياقلوز آقاج كه يولچي لَر كؤلگَه سيري
شاخ و برگي سينَنُوق يانَنْ اُوجاقْلَردَه مَنَه
گَجَُهّ لَر- علي عمراني
گَجَُهّ لَر
خيمَه رَه شمع خيال اُُلمي قُوناقِم بُو گَجَه
غصّه لَر پروانه سي اُُلمي قُوناقِم بُو گجَه
پيچ لَنأو خزان يِلي باغ اميدمنَه نَجور
ثمري يؤخدي بهار گُورممي باقِم بُو گَجَه
اُؤ قَرَه لاله جيگرلُوق مَني مشغول ايلَمي
سَنّه اي لالَه دؤراغ يؤخدي سُراغِم بُو گَجَه
غُصّه لَر اُلمي بُلوط ، تَنگ أؤريم تُؤتمي گَنَه
سَسْ چِخار، سَسْلَه مَني آوقَجَلُوقِم بو گَجَه
دولانِم باشُوَه ساقي كه مَني ياد ايلَرو
قُومَرو اُوتلوو قالَه داغلُو دؤراغِم بُوگَجَه
مهاجِر قُوش- علي عمراني
مهاجِر قُوش
قَفَسِم قاپُو سيني آچ تابيابانَه چِخِم
گُل آچَن وقتي سَحَرلَرباغ و بُستانَه چِخِم
اؤرهَ يم طاقتِ بو گُنج قفس لَر، يُوخيري
مَء گُلستان قُؤشيَم، گَرَي گُلِستانَ چِخِم
بُو غَريب تُرپاغَه اؤلميوري اميد باقلَماقِم
قاپُو آچ تا بُو غريب لوقْدَه غَريبانَه چِخِم
مَنَه بُو مِصر قَفَس عَزيزلُوقي جلوه سي يؤخ
قاناتِم باقلَمَه صياد قؤ تا كنعانَه چِخِم
نَه بهارلَر باشِمَه گيچميو ، دَم وُرمَميشَم
نغمه لَر حسرت اُولؤ ،آچ قاپُو ميدانَه چِخِم
هاچانَه جئين بوُ قَفَس لَردَه اسيرلُؤقدَه قالِم
هاچانَه جئين آ بؤ ميدان و أو ميدانَه چِخِم
مَنّهَ عمراني تَه كي تَنگنئ بُو دنيا قَفَسي
قانات آءوُ گئوُن آچَرَم كه مُلكِ رضوانَه چِخِم
ديارِم سُنقر -علي عمراني
ديارِم سُنقر
اي وطنم اي سُنقرِم ، ديارِم
اي سَنو تُرپاغو مَنِم مَزارِم
سَنَّه ري بؤ خاطره لَر كي وارِم
اؤشاغلَروگُل، سَه اُؤزو باهَارِِم
اي تُرپاغو سُرمَه بزِم گئوزلَرَه
ايوش ديرمانُو گَلين اؤلَن دُوزلَرَه
سُهيلو گُل تَكي گئولَن أؤزلَرَه
شيرين ديلؤ مَزَّه وِِِِِرَن سؤزلَرَه
سُنقر، دانِش،أؤريلَري شاد ايلَه
يِخِلميش اُؤريلَري آباد ايلَه
تُرپاغَه گييَن اؤشاغلَرو ياد ايلَه
سَننّه مَنِم غُصَّه مِنَه داد ايلَه
سُنقر؟ سَه سِز گيمَه أؤري باقْلَيَم
آچ قؤجاقو تا سَني قؤجاق ليَم
بؤينِمَ قُل آت ،آؤقَجَه آقْلَيَِم
سُوزلَرويي ديم ، اُؤريوُ داغلَيَم
سُنقر أؤري دَردي مَنه چؤخ اُلمي
قان أؤرَيم بُو دنيارَه تُوخ اُلمي
يوخ اُلمي دَرد بيلَن أؤري ، يوخ اُلمي
باشده گيچَن گون لَرو تانسُوخ اُلمي
خؤش اُلَه آؤ باشدَه گيچَن گون لَره
شاغرَه چَكَن بيچين بيچَن گون لَره
تُلوغدَه بَرك عَيران ايچَن گون لَره
شادلو غِنَه كؤنَي بيچَن گون لَره
غيرَت جامِنَه سُو ايچَن گون لَره
مَردانَه لوغ رَختي بيچَن گون لَره
خؤش اُلَه آو شاؤ چَرَه لَر وختِنَه
كؤلگَه رَه كي قَهوَه خانَه تَختِنَه
چايدَه گَلَن قِز آچِلَن بختِنَه
گَلين قِزو مين جوقلؤ آغ رَختِنَه
آت يارؤوَه آؤ چوپي چَكماغلَري
دامنَه دؤرَنلَر تؤيَه باخماغلَري
اَروارلَرو كُوچَه سِپِرماغلَري
آقشَم اُلَننَه آشَه باخماغلَري
خَمير ديارِننَه ياتَن گَجَّه لَر
ياري گَجَه خَمير چاتَن گَجَه لَر
گونَّه تُوتَن ، تَنؤر آچَن گَجَّه لَر
هاردَري آؤ چُوري ياپَن گَجَّه لَر
هاردَري آؤ سُوزايشِرَن قُولاغلَر
هاردَري آؤ چارشئ تُوتَن دُوراغلَر
هاردَ رِه لَه دَرد بيلَن اؤشاغلَر
گيدِلَه بو دنيارَه آؤ قُؤناقلَر
دنيانو دا شيرين لُوقي قالمَمي
هيچ قاپُوني شادلُوقه نَه چالمَمي
هيچكَه بؤ دنيارَه تاوان آلممي
هيچ كَسَه دنيا اُؤريئ يانمَمي
حسرَتَم آؤ شيرين شيرين سُؤزلَرَه
نامَرديچي اَگِلميَن دوزلَرَه
حسرَتَم آؤ آشنا باخن گُئوزلَرَه
هامي نَجُور باش قُوريلَه دؤزلَرَه
وختي سَحَر گُلي اُؤزه گُولِردي
سَحَر بانكِي نماز وختي اُولِردي
جانماز عطرِننَه اتاق دؤلِردي
يَكَه نَنَه قاب باجَه ني سُولَردي
اُو موقع بي مَردانَه لوق واريدي
ايولَردَه رَه گُل خانَه لوق واريدي
بيجّه ايولُوق يگانَلُوق واريدي
هاردَه بُو جُور بيگانَه لوق واريدي
قارداش بُخلِنَه باخمَزدي قارداشَه
يؤلاش كه خَنجَر وُرمَزدي يؤلاشَه
يُوخدي گؤچَه لَردَه آؤ چاوُش سسي
باباوَه گُور گُور زائِريني سَسلَسي
سينُوق سينُوق اُؤريلَري بَسلَسي
خادِمَه دي گَجَّه چِراغ آچمَسي
قَلَنقُولوغ ، آي تُوتِلَن گَجََّه لَر
مِس غازانَه قاشُق دُؤگَن گَجَلَه لَر
چِللّه لَرِ ي باشَه وُرَن گَجَه لَر
قُورؤ اؤزِم قُوزِِِنَه يِن گَجَّه لَر
شُوشَمَكي يَه خُوش اُلَن اُؤريلَر
آردي سارؤ تازَه ياپَن چُوريلَر
غيرَت يُؤلِنَّه قِرتِلَن تُوسيلَر
هَر كَه بيلئو رِي اُؤري كُؤريلَر
قَديمكيلَر ياخچي دانِشماغلَري
بير بيري احوالي آراشماغلَري
بير بيري دَردِ دلي بيلماغلَري
اينّي تَبَروكدي اؤ تُرپاغلَري
قَديمكيلَر شيرين شيرين سُوزلَري
قَديمكيلَر آؤ مهربان گئوزلَري
يادلَري خير هاردَه رِلَه اؤزلَري
دؤشدي گؤگ اُوزِنَه اؤ يُولوزلَري
اُوشاغلَرو بركلَري گؤگ مين جُوغي
اُتاق لَرو رديف رديف ياسُوغي
مِس غازاني مِس تاوَه سي قاشُوقي
دُكانلَرو شيرين شيرين قاتُوقي
سُنقر اِمام زارَه نؤ سُوق بلاغي
دَرمان ايلَردي ناخُوشي ناساغي
اُوردَه گيچَن ياشلَنَردي دُوراغي
گيچمي دا آؤ بِلاغدَه كي چراغي
خُوردَه اُشاغلَر قُول و قُولواغلَري
گَلينلَرو مين جُوقلُو بُويماغلَري
تازَه دُوغَنلَر تازَه قُويماغلَري
يَكُّه نَنَه باغلييَن بيلواغلَري
گئون ديواردَه گييَنَه ، آقشَم اُولَننَه
يَتيم آناسي خَيمَه ني وُرَننَه
يَتيمُو آؤ كُوچي اُؤري دُولَننَه
مَنِم تَكي كِز گيچِرردؤ َسنَّه
اِشِق گؤن نؤز كه گَجَه يِل دؤنَردي
يَتيم آناسي شم لَري آچَردي
يَتيم آؤ كوچي اُؤريي دُولِردي
خيمَه غذاسي اُؤريي تُوتَردي
اي سُنقر ، اي بزلَرَه غَمخوار اُولَن
اي سَه بزَه مُونِس اُولَن يار اُولَن
اي هامي غملَردَه بزَه وار اُولَن
غريب قناريلَرَه گُلزاراُولَن
اي سَه بزِِم اَجدادمِز تُرپاغي
اي باشي اُوجَّه ايرانو اُوشاغي
اي كِز غريب لَر اُؤريي چِراغي
دُوراغ سُو سُوز غَريبلَرو بلاغي
يُولّوزو دؤشسي تُوپاغَه اي فَلَك
يارلميشو گُل دَرماغَه اي فَلَك
فرهادلَري چَكدو داغَه اي فَلَك
غُللَر قؤرو تَنگ قوجاقَه اي فَلَك
قامَتي گُل اؤغلانلَرويي سَس لَه
رشيد رشيد جوانلَرويي سَس لَه
يَكَه يَكَه خَزانلَرويي سَس لَه
گَنَه غريب باوانلَرويي سَس لَه
سُنقُر ، جانِم قُروان بؤ تُرپاعُه
غَريبلَرو گَلِل لَه باش وُرماغَه؟
دي نَنَه لَر گئوزي قُوماؤ باخماغَه
بلبل تَكي باش وؤرو تيز تيز باغَه
هيچ نَنَه گئؤزي قاپُو رَه قالمَسي
هيچ باجي قارداشيچي داغلَان مَسي
هيچ كَه باوان قاپسيني كِز چالمَسي
هيچ دادايَه خَل اُؤره يي يانمَسي
سُنقر هامي اُوشاغلَرو شاد اُوسي
غَريبلَروننّه ، هميشه ياد اُوسي
مَكتَبَه گيِين اُوشاغُو اُستاد اُوسي
دَروازؤ آچُوخ ايوؤ آباد اُوسي
شيرين شيرين كُرپَه لَرو چاق اُوسي
يَكَّه لَرو جاني هامي ساق اُوسي
هميشه دايم سَه أوزؤ آق اُوسي
سُنقر ايللّه چار طَرَفو باغ اُوسي
اؤزگه ديله قاتسان، بو اصيل ديل، اصيل اولماز
اؤز شعريني فارسا، عربه قاتماسا شاعر
شعري اوخويانلار، ائشيدنلر كسيل اولماز.
فارس شاعري، چوخ سؤزلريني بيزدن آپارميش
صابر كيمي بير سفره لي شاعر، بخيل اولماز.
توركون مثلي، فولكلورو دونيادا تك دير
خان يورقاني، كند ايچره مثل دير، ميتيل اولماز.
آذر قوشونو، قيصر رومي اسير ائتميش
كسرا سؤزودور، بير بئله تاريخ، ناغيل اولماز.
پيشميش كيمي شعرين ده گرك داد - دوزو اولسون
كند اهلي بيليرلر كي دوشاب سيز خشيل اولماز.
سؤزلرده جواهر كيمي دير، اصلي - بدلدن
تشخيص وئرن اولسا، بو قده ر، زير - زيبيل اولماز.
شاعر اولا بيلمزسن، آنان دوغماسا شاعر
مس سن، آبالام هر ساري كؤينك قيزيل اولماز.
چوخ قيسا بوي اولسان اولورسان جن كيمي شيطان
چوخ دا اوزون اولما كي اوزوندا عقيل اولماز.
مندن ده نه ظالم چيخار اوغلوم، نه قصاص چي
بير دفعه بونو قان، كي ايپكدن قزيل اولماز.
آزاد قوي اوغول عشقي طبيعتده بيلينسين
داغ - داشدا دوغولموش دلي جئيران، حميل اولماز.
اينسان اودو توتسون بو ذليل خلقين اليندن
آللاهي سئورسن، بئله اينسان ذليل اولماز.
چوخ داكي سرابين سويووار، ياغ - بالي واردير
باش عرشه ده چاتديرسا سراب، اردبيل اولماز.
ملت غمي اولسا، بوجوجوقلار چؤپه دؤنمز
اربابلاريميزدان دا قارينلار طبيل اولماز.
دوز واختا دولار تاختا - تاباق ادويه ايله
اوندا كي ننه م سانجيلانار، زنجفيل اولماز.
بو شهريار ين طبعي كيمي چيممه لي چشمه
كوثر اولا بيلسه دئميرم، سلسبيل اولماز.
شاعير:اوستاد شهريار
دونيا يولونون بير قارانليق دونگه لرينده گرفتار اولموشام.
گون دونوپ نه آيدينليق نه ايشيق
يولسوز بير انسان
نيسگيلي اورگيمده سونسوز اضطرابلار
ازلدن غميلع خلوت ائله ميشم
گوزلريوين قاباغيندا سينديم
اوز اليوينن سينديم ...
آما سن...يانليزليخدا سينماغيمي گورماغادا گلمدين