آشيق ها يا خنياگران آزربايجاني كه با ساز و نواي خود ترنم گر جشن ها و فراغت هايند ، به قصه گويي ، نوازندگي و خوانندگي روزگار مي گذرانند . قهوخانه ها و منازل مردم در عروسي ها و مناسبت هاي شادمانه ،پذيراي اين هنرمندان اندو ضمن اجراي قطعات متنوع موسيقي با ساز خود ، به آوارزخواني پرداخته و با داستان هايي كه به نظم و نثر ايفا مي كنند ، به تأمين معاش مي پردازند . هرچند كه هنر آشيقي ديگر مثل سابق ، رهروان زيادي ندارد اما باز كم نيستند شيفتگاني كه در كنار يك شغل اصلي براي معاش ، آشيقي را نيز جدي مي گيرند وبه پاس اين هنر مردمي مي كوشند . هنر آشيقي ريشه در تاريخ دارد و در گذشته هاي دور به " آشيق " ها " اوزان " مي گفتند و به ساز آنها " قوپوز" . ريشه ي آن به " مديا" ئي هايي كه نياكان آزربايجاني ها هستند مي رسد و به قبل از ميلاد مسيح و مذهب شامان ها- مذاهب اوليه ي آزربايجاني ها- . آشيق ها در دوران مديا ها حماسه سراي مردمي بودند كه به قول هرودت – پدر تاريخ - با مبارزات و پيروزي هاي خود زنجيرهاي اسارت استيلاگران آشور را پاره كرده و عليه برده داري به پا خاسته بودند . حتي ساز خنياگران قداستي يافته بود كه به احترام ساز ، ازكشتن دشمناني كه در دستشان ساز بود پرهيز مي كردند . البته ناگفته نماند كه آشيق هاي قديمي بر خلاف رسوم امروزين ،در سوگ قهرمانانن نيز شركت كرده ودر شهادت قهرمانان خلق " بوي " يا به عبارتي " تعريف " مي سرودند و مراسم خاصي را در اين مجالس به اجرا مي گذاشتند .
اين سنتها همچنان بود تا كه با ظهور دين اسلام ،" دده قورقود " خنياگر نامي آزربايجان به ديدار پيامبراسلام شتافت و با ايمان آوردن به اسلام ، دين اسلام را در بين آزربايجانيان و ديگر مردم تورك زبان تبليغ و ترويج نمود . از اين رو هم هست كه نويسنده و پژوهشگر تبريزي دكترحسين فيض الهي وحيد به خاستگاه معبدي – مذهبي آشيق ها تأكيد كرده و از زمامداري شاه اسماعيل صفوي و رزمندگان " قيزيل باش " ياد مي كند كه براي تبليغ ايده هاي شيعي و عرفااني مسلح به " ساز " بودند. در نظر وي همچنين آشيق هاي آزربايجان در كوران مبارزات اجتماعي گاهي نقش رهبري نظامي و تئوريك - مثل كوراوغلو – داشتند و زماني نيز تنها راوي صادق قهرماني ها ، عشق ها ، شكست ها و پيروزي ها بودند .
آشيق ها كه با موسيقي خاص و اشعار هجايي و منظومه هاي داستاني ، به انتقال ميراث عظيم فرهنگ شفاهي مردم آزربايجان ،از نسلي به نسل ديگر نقشي كار آمد داشته اند بعضا از چنان شهرتي در بين خلق برخوردار بوده اند كه ماجراهاي زندگي شان ، مبناي داستان هاي مستقلي قرار گرفته كه توسط آشيق هاي ديگر ، به روايت آنها اقدام شده است . از جمله مي توان به داستان آشيق قرباني و پري و داستان آشيق عباس و گُلگَز اشاره كرد . اغلب آشيق ها داراي طبع شعر نيز مي باشند و ديوان هاي بجا مانده ي آنها از پرخواننده ترين دفترهاي شعر در بين مردم آزربايجان مي باشد . مثل شعرهاي " خسته قاسم " كه عاشقي نام آور بوده است و يا شعرهاي " آشيق حسين جوان " . مشاعره ي بين آشيق ها كه به توركي " باغلاشما " مي گويند از شور و هيجان خاصي برخورداراست كه معمولا موجب مي شود فرد برنده ، ساز ديگري را تصاحب كند .
امروزه آشيق ها زندگي بي سرو ساماني دارند ودر فقر و فلاكتي فزاينده دست و پا مي زنند وبي هيچ اميدي به آينده ي معيشتي شان هركدام به دنبال كاري از جمله بنايي و رانندگي و از اين قبيل هستند . اگر در قهوه خانه ها و مجالس عروسي هم آشيقي ديده مي شود از عشق آنها به اين هنر نشأت مي گيرد و استعدادي كه در اين زمينه دارند و دريغ كه اگر نسل پير سال آشقان برافتد ، گنجينه هاي نادر از اشعار و و داستانهاي فولكلوريك آزربايجان نيز با انها گم خواهد شد . كلام آشيق ها سرشار از حماسه و محبت است و يكي از اصيل ترين موسيقي هاي بومي جهان را سينه به سينه از قرنهايي دور تا به امروز رسانده اند . اين ميراث شگفت و شگرف را كه با دين و زبان و فرهنگمان همخواني دارد بايد بزرگ داشت. در مورد املاي واژه آشيق نيز بايد گفت كه اين واژه در منابع فارسي و توركي بعضا " عاشيق " و " عاشق " هم نوشته مي شود . لازم به ذكر است كه در ادبيات شفاهي آزربايجان داستان فقط به آثاري اطلاق مي شود كه آشيق ها با نظم و نثر و آواي موسيقي و تركيبي از آوازها ، به ايفا و بيان آن مي پردازند .